20.2.2017
مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها معمولا در بازه زمانی طولانی رخ می‌دهد و شاید
به همین دلیل باشد که هشدارهای گاه و بیگاه دانشمندان٬ پزشکان و فعالان
عرصه بهداشت در مورد خطر روزافزون افزایش مقاومت به این رده دارویی بسیار
مهم تا کنون چندان موثر نبوده است.
روزگاری نه چندان دور٬ علم پزشکی با کمک آنتی‌بیوتیک‌های ساده مثل
پنی‌سیلین بر عفونت‌هایی بسیار پیچیده و غیرقابل درمان چیره می‌شد. اما به
علت مصرف بی‌رویه و در بسیاری موارد بی‌مورد انواع آنتی‌بیوتیک٬
ارگانیسم‌های بیماری‌زایی همچون انواع باکتری‌ها توانستند به مرور تکامل
یافته و یک به یک در برابر انواع مختلف آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شوند.
امروز می‌توان گفت بشر سنگرهای میدان مبارزه با عفونت‌ها را یک به یک به ارگانیسم‌های بیماری‌زای تکامل‌یافته واگذار می‌کند.
مقاومت روزافزون ارگانیسم‌های بیماری‌زا به آنتی‌بیوتیک‌ها هر از
چندگاهی تبدیل به بحث روز رسانه‌ها می‌شود. اما آنچه اینبار منجر به داغ
شدن دوباره این بحث شده گزارشی است که توسط مرکز کنترل و پیشگیری از
بیماری‌های کشور ایالات متحده آمریکا منتشر شده و حکایت از این دارد که
خانمی در یکی از شهرهای ایالت نوادا به علت ابتلا به یک بیماری عفونی مقاوم
به تمامی انواع آنتی‌بیوتیک‌های موجود جان خود را از دست داده است.
ماجرا از این قرار بوده که خانمی حدود ۷۰ ساله در یکی از روزهای ماه اوت
سال ۲۰۱۶ با علایم عفونت سیستمیک به بیمارستان مراجعه می‌کند. بررسی
تاریخچه پزشکی بیمار نشان می‌دهد که چندی پیش در کشور هند دچار شکستگی در
ناحیه لگن و ران شده و به علت این شکستگی و عفونت ناشی از آن در چند مرحله
تحت درمان قرار گرفته است.
با این حال بیماری به صورت کامل بهبود نیافته و بیمار پس از بازگشت به
آمریکا مجددا به بیمارستان مراجعه کرده است. پس از انجام آزمایش‌های
تکمیلی٬ پزشکان متوجه می‌شوند عفونت موجود در بدن بیمار متعلق به گروهی از
باکتری‌ها با نام «انتروباکتریاسه» است. تمامی انواع آنتی‌بیوتیک‌های موجود
برای این بیمار تجویز شد اما هیچکدام موثر واقع نشد و متاسفانه بیمار جان
خود را از دست داد.
ابتلای این بیمار به عفونتی که به تمامی رده‌های آنتی‌بیوتیکی موجود
مقاوم بود هر چند اولین مورد در تاریخ پزشکی نیست منجر به جلب توجه دوباره
متخصصان و رسانه‌های عمومی به آینده مبهم مبارزه با بیماری‌های عفونی شده
است.
چه خطری بشر را تهدید می‌کند؟
در ارزیابی میزان تاثیرگذاری آنتی‌بیوتیک‌ها در نبرد با باکتری‌ها باید
به این نکته توجه داشت که جدا از توانایی یک آنتی‌بیوتیک در مبارزه با
عفونت‌ها٬ رده‌های دارویی جدید همیشه مورد نیاز هستند. دلیل این نیاز
همیشگی نیز برمی‌گردد به امکان جهش ژنتیکی در باکتری‌ها که در گذر زمان
آنها را در برابر آنتی‌بیوتیک‌های موجود مقاوم می‌کند.
فهم این نکته سبب شده که دانشمندان به صورت مرتب در تلاش برای کشف
آنتی‌بیوتیک‌های جدید باشند. تلاشی که تا کنون کم و بیش موفق بوده و منجر
به معرفی گاه و بیگاه رده‌های دارویی جدید شده است.
اما نکته‌ای که در سالهای اخیر سبب افزایش نگرانی‌ها شده است این است
که سرعت کشف آنتی‌بیوتیک‌های جدید بسیار کمتر از سرعت مقاوم شدن باکتری‌ها
به داروهای موجود است. بر اساس آمارهای موجود٬ در فاصله سالهای ۱۹۸۰ تا
۱۹۸۴ حدود ۲۰ آنتی‌بیوتیک جدید توسط «موسسه غذا و داروی» آمریکا تایید شد.
اما این عدد در فاصله سالهای ۲۰۰۵ و ۲۰۰۹ به پنج مورد کاهش یافته است.
نکته‌ای که می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور منجر به افزایش بروز
عفونت‌هایی شود که به تمامی داروهای موجود مقاوم باشند.
چه عواملی منجر به مقاوت آنتی‌بیوتیکی می‌شوند؟
یک باکتری مشخص زمانی نسبت به یک داروی آنتی‌بیوتیک مقاوم می‌شود که جهش
ژنی صورت گرفته در ساختار ژنتیکی آن بتواند باکتری را در برابر عملکرد
دارو مقاوم کرده و یا اثر دارو را خنثی کند.
هر باکتری که بتواند از حمله آنتی‌بیوتیک جان سالم به در برد می‌تواند
به تولید مثل خود ادامه داده و این ژن مقاوم را به نسل‌های بعدی خود انتقال
دهد. ذکر دوباره این نکته لازم است که مقاوم شدن باکتری به آنتی‌بیوتیک
موضوعی طبیعی است که در گذر زمان غیر قابل پیشگیری است.
آنچه در این میان مهم است این است که این مقاوم شدن با چه سرعت٬ تحت چه
شرایطی و با چه دامنه‌ای رخ می‌دهد. اینجا است که پای چگونگی تجویز دارو
توسط پزشکان و مصرف آن توسط بیماران به میان می‌آید.
مصرف بی‌رویه و بی‌دلیل
پنی‌سیلین٬ آموکسی‌سیلین٬ آمپی‌سیلین و البته داروهای جدیدتری مثل
کوآموکسی‌کلاو٬ ازیترومایسین و سفیکسیم اسامی هستند که برای اغلب
ایرانی‌های ساکن داخل کشور آشنا هستند. برای بسیاری از ما این اسامی
مترادفند با درمان هر گونه سرماخوردگی٬ گلودرد٬ سرفه٬ آبریزش بینی و علایم
مشابه دیگر. این اعتقاد به قدرت درمانبخشی آنتی‌بیوتیک‌ها در درمان
بیماری‌هایی با علایم ذکر شده تا آنجاست که اگر پزشکی پس از ویزیت بیمار
مبتلا به سرماخوردگی٬ یکی از این داروها را برای وی تجویز نکند احتمالا به
بیسوادی متهم خواهد شد.
بیماری را تصور کنید که به سرماخوردگی معمولی دچار شده است. یک بیماری
ویروسی که هیچ درمان خاصی لازم ندارد و تنها داروی موثر در درمان آن گذشت
زمان است. بیمار با علایم آبریزش بینی٬ سرفه٬ عطسه و احتمالا سردرد و
گرفتگی گلو به پزشک مراجعه می‌کند.
پزشک با یک معاینه ساده متوجه علت بیماری می‌شود و می‌داند که باید به
بیمارش بگوید که دارویی نیاز نداشته و تنها داروی مورد نیاز استراحت و
انتظار برای طی شدن دوره بیماری است.
حال دو راه پیش پای پزشک است. راه اول اینکه تشخیص درست را برای بیمار
توضیح داده و او را بدون تجویز دارو راهی خانه کند. در چنین شرایطی بسیار
پیش می‌آید که بیماران با پزشک خود مشاجره نموده و از او خواسته‌اند تا
برایشان داروی آنتی‌بیوتیک تجویز کند و اگر پزشک با این موضوع مخالفت کرده
با بی‌سواد خواندن او به پزشک دیگری مراجعه و از او طلب تجویز آنتی‌بیوتیک
نموده‌اند.
بنابراین بسیاری پزشکان راه دوم را انتخاب کرده و بدون در میان گذاشتن
اصل قضیه با بیمار٬ به تجویز آنتی‌بیوتیک مبادرت می‌کنند و در این جا است
که سیکل معیوب مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک قوت می‌گیرد.
مصرف آنتی‌بیوتیک در زمانی که به آن نیاز ندارید
حال تصور کنید که بیمار مبتلا به سرماخوردگی ویروسی٬ با هر کدام از
سناریوهای گفته شده شروع به مصرف آنتی‌بیوتیک کند. در چنین حالتی داروی ضد
باکتری بر روی ارگانیسم بیماری‌زا یعنی ویروس تاثیری نخواهد داشت. اما این
تمام ماجرا نیست.
داروی مورد نظر می‌تواند بر روی باکتری‌های مفیدی که در شرایط عادی در
بدن انسان زندگی می‌کنند تاثیر گذاشته و عملکرد مفید آنها را مختل کند. از
طرف دیگر چنین شرایطی حتی می‌تواند به تولید ژن‌هایی در این باکتری‌های
مفید یا غیر مضر منجر شود که این ژن‌های مقاوم ممکن است بعدها با
باکتری‌های بیماری‌زا به اشتراک گذاشته شده و آنها را نیز به
آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم کنند.
آمارهای سازمان غذا و داروی ایران نشان می‌دهد که مصرف آنتی‌بیوتیک در
ایران ۱۶ برابر استاندارد جهانی است. آماری دیگر نشان می‌دهد که در بیش از
۵۰ درصد نسخه‌های تجویز شده توسط پزشکان ایرانی حداقل یک نوع آنتی‌بیوتیک
مشاهده می‌شود.
علاوه بر این در نظر داشته باشید که علی‌رغم عدم حضور آنتی‌بیوتیک‌ها در
لیست داروهای بدون نسخه٬ تهیه بدون نسخه این داروها کاری است بسیار آسان.
البته مورد مصرف بی‌رویه و نابجای آنتی‌بیوتیک‌ها همانطور که ذکر شد
تنها مربوط به کشور ایران یا بخش خاصی از دنیا نیست و کم و بیش در تمامی
نقاط جهان وجود دارد. به همین دلیل است که حل آن نیز نیازمند عزمی عمومی از
جانب تک‌تک انسان‌ها در تمامی جوامع بشری و با هر موقعیت شغلی و اجتماعی
است. اما برای حل این مشکل و یا لااقل کاهش وخامت آن چه باید کرد؟
چند توصیه مهم
تجویز یا عدم تجویز داروی آنتی‌بیوتیک برای شما نه بر سود پزشکتان
می‌افزاید و نه از آن کم می‌کند. علاوه بر این٬ تشخیص این موضوع که درمان
بیماری شما نیازمند این رده دارویی است یا نه کاری آسان است که از عهده
اغلب پزشکان برمی‌آید. پس هرگز برای تجویز داروی آنتی‌بیوتیک٬ پزشک خود را
تحت فشار قرار ندهید و با ندیدن نام دارو در نسخه خود او را به بیسوادی
متهم نکنید.
تنها آنتی‌بیوتیکی را مصرف کنید که توسط پزشکتان و برای بیماری که در
حال حاضر به آن مبتلا هستید تجویز شده است. این بدان معنی است که از
داروهای باقیمانده قدیمی که تصور می‌کنید برای بیماری مشابه تجویز شده‌اند
استفاده نکنید. هرگز از داروهایی که برای اطرافیانتان تجویز شده مصرف
نکنید. فراموش نکنید که پزشک داروی آنتی‌بیوتیک را تنها برای یک بیمار و
برای یک دوره کامل درمانی تجویز کرده است. یعنی اینکه آن فرد باید تمامی
داروی تجویز شده را طبق دستور و تا به آخر مصرف کند.
بسیاری از ما به محض بروز علایم بهبودی از ادامه مصرف دارو دست می‌کشیم و
این یکی دیگر از مسایلی است که به مقاوم شدن باکتری‌ها کمک می‌کند. دلیل
این موضوع این است که دارو اگرچه موفق به شکست باکتری و تضعیف آن شده اما
ممکن است هنوز به صورت کامل آن را نابود نکرده باشد. در نتیجه باکتری‌های
زخم‌خورده اگرچه ممکن است امروز به نظر خاموش و شکست خورده برسند٬ اما
نخوردن کامل دارو توسط شما این شانس را به آنها خواهد داد تا شاید روزی
دیگر٬ اینبار قوی‌تر و مقاوم‌تر از گذشته به سراغتان بیایند. روزی که دیگر
داروی آنتی‌بیوتیک مزبور توانایی دفاع از شما را در برابر آنها نداشته
باشد.
فراموش نکنید اگر روزی فرا برسد که ارگانیسم‌های بیماری‌زا نسبت به
تمامی آنتی‌بیوتیک‌های موجود مقاوم شوند٬ صرفنظر از اینکه فرد مبتلا دارای
چه موقعیت شغلی است٬ در کچای دنیا زندگی می‌کند٬ از چه شرایط مالی برخوردار
است و یا از چه امکانات پزشکی و بیمارستانی بهره می‌برد٬ مرگ سرنوشتی
محتوم خواهد بود. امروز صدای پای باکتری‌های مقاوم بلندتر از همیشه به گوش
می‌رسد.
مازیار مهدی فر
رادیوزمانه
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر